ROMANTYCZNA REZYDENCJA W WOJANOWIE I JEJ TWÓRCY:

FRYDERYK A. STUELER I PETER J. LENNÉ.

Małgorzata Ciołek

Wojanów (niem. Schildau) położony jest kilka kilometrów na południowy wschód od Jeleniej Góry, w dolinie rzeki Bóbr, na obszarze rozległego parku krajobrazowego. Miejscowość tworzy administracyjną część z leżącym na lewym brzegu rzeki, Bobrem i oddalonym na północ dawnym folwarkiem Januszewice, zwanym także Jasiową Doliną. Pałac usytuowany jest w zachodniej części wsi. Na północ od rezydencji rozciąga się park krajobrazowy, którego zachodnią granicę stanowi rzeka Bóbr, oddzielająca zespół pałacowo-parkowy w Łomnicy Dolnej.

Przed pałacem znajduje się duży dziedziniec z zabudową gospodarczą. Od strony północno-zachodniej rezydencji umieszczone są stajnie (1 ćw. XIX w.), stodoła murowana (k. XVIII w.) oraz barokowo-klasycystyczna oficyna mieszkalna (pocz. XIX w.). Cały kompleks pałacowo-parkowy komponuje się z otaczającym go krajobrazem. Bryła pałacu stanowi dominantę okolicy, jednak wieś nie jest jej podporządkowana, tworząc luźną zabudowę wzdłuż prawego brzegu rzeki Bóbr. Rezydencja utrzymana jest w stylu neogotyku angielskiego.

Pałac trzykondygnacjowy założony na rzucie prostokąta, z czterema narożnymi, cylindrycznymi wieżami oraz wysokim ryzalitem mieszczącym klatkę schodową na osi elewacji frontowej. Korpus pałacu nakryto wysokim, trzykondygnacjowym dachem czterospadowym, zaś narożne wieże zwieńczono lejkowatymi hełmami. Natomiast klatka schodowa w elewacji frontowej otrzymała płaski dach, na którym umieszczono widokowy taras. Tak ukształtowaną bryłę budynku poprzedzoną od ogrodu rozległym prostym tarasem z półkolistą exedrą na osi. Po obu stronach pałacu wzniesiono oranżerie połączone z nim krytymi przejściami. Od strony elewacji frontowej przed wejściem do budynku znajduje się podest z kilkustopniowymi schodami jedno biegnącymi. Szczególny charakter elewacji frontowej pałacu nadaje podwójny portal. Dwa półkoliście zamknięte otwory wejściowe ujęto w kamienne, proste obramienia złożone z filarów wspartych na cokołach ze stylizowanymi głowicami dźwigającymi prostą archiwoltę i fryz belkowania ozdobiony szeregiem herbów. Kolumienki te żłobione w 2/3 są ustawione po bokach otworów wejściowych. Osiowość kompozycji portalu została dodatkowo podkreślona przez umieszczenie nad gzymsem w środkowej jego części małej, prostokątnej tablicy z napisem i datą: Erbaut 1607. Nad inskrypcją dekoracyjne spływy zdobione ornamentem okuciowym i zwisami owocowo-kwiatowymi przedstawionymi na pasach materii.

Korpus flankowany jest przez wspomniane dwie oranżerie. Oranżerie te, dwukondgnacjowe, założone na planie prostokątów, mają dwu i trzyosiowe elewacje, skromniejsze od dziedzińca i bogatsze od ogrodu. Strefa cokołowa tych budynków jest wysoka. Elewacje głównego korpusu ozdobiono pseudoboniowaniem wykonanym w tynku. W oknach elewacji ogrodowej oraz oknach oranżerii i ich łączników zachowała się częściowo neogotycka stolarka okienna, natomiast pozostałe obramienia są siedemnastowieczne.

Wojanów wzmiankowany jest po raz pierwszy w dokumentach historycznych w 1281 roku jako siedziba rodu von Zedlitz. Od XIII do 1 ćw. XVIII wieku byli oni właścicielami tego majątku z krótkimi przerwami w latach 1486-1530 i 1540-1548, kiedy dobra należały do Schaffgotschów z Chojnika. W XVIII wieku majątek wojanowski często zmieniał właścicieli, aż do 1755 roku. Wówczas zakupił go jeleniogórski kupiec Daniel von Buchs (1707-1779), który posiadał już sąsiednie majątki w Dąbrowicy (Eichberg) i Wojanowie - Bobrowie (Boberstein). Buchsowie utrzymali swe dobra do roku 1817, kiedy sprzedali je Karolowi Henrykowi von Rothkirch (1785-1830), a jego spadkobiercy w roku 1831 odsprzedali je tajnemu radcy sądowemu Królestwa Pruskiego - Ike. Zapewne to on był inicjatorem pierwszej, neogotyckiej przebudowy starego dworu. W 1839 roku związku z wyjazdem do Królestwa Polskiego Ike sprzedał majątek wojanowski królowi Fryderykowi Wilhelmowi III, który kupił go dla swojej córki Luizy, żony Fryderyka Niderlandzkiego. W tym też okresie dokonano kolejnej, częściowej przebudowy pałacu i założono park. W końcu XIX wieku dobra wojanowskie drogą dziedziczenia przeszły na księżnę Marię zu Wied, księżniczkę niderlandzką, która sprzedała je w roku 1908 Karolowi Krieg, porucznikowi rezerwy regimentu dragonów z Bredow. W latach 1927-1945 Wojanów należał do konsula dr Effenberga i wydawcy gazet Kammera, pochodzących z Wrocławia. Po II Wojnie pałac i budynki folwarczne przejął skarb państwa. Obecnie jest to własność prywatna.

Początki obecnego założenia pałacowo-parkowego sięgają XVII wieku, kiedy stanął tu obronny dwór renesansowy. Pałac powstał w wyniku przebudowy w latach 1603-1607. Prawdopodobnie został wzniesiony na miejscu starszego, zburzonego. Jednorodny, regularny rzut nowszego założenia nie wykazuje większych zakłóceń. Data umieszczona nad portalem dodatkowo potwierdza przypuszczenia. Pałac zrujnowany podczas wojny trzydziestoletniej (1618-1648) został odbudowany w pierwotnym kształcie. Trzon budynku dotrwał do dnia dzisiejszego. Pierwsza przebudowa neogotycka nastąpiła ok. 1833 roku, kiedy właścicielem pałacu był Ike. Jego wyjazd W 1839 roku uniemożliwił zakończenie prac. Dopiero w 1835 roku pałac został przebudowany na rezydencję księżniczki Luizy Niderlandzkiej w modnym wówczas duchu romantyzmu. Na kształt gothic castle bez dokonywania istotnych zmian w bryle budynku. Wówczas to stary dwór otrzymał nowe oblicze przez nadanie mu cech neogotyku angielskiego. Świadomie wykorzystano nie tylko bryłę starszego dworu, ale i pozostałości dawnego wystroju elewacji frontowej. Podwyższono salę balową i narożne wieżyczki. Ryzalit z klatką schodową zwieńczono krenelażem. Całość nakryto wysokim czterospadowym dachem, a wieżyczki zwieńczono stożkowymi hełmami.

Jeszcze w 1906 roku miała miejsce ostatnia przebudowa pałacu. Wnętrza znacznie zmienione utraciły pierwotny wystrój. Spośród nich na szczególną uwagę zasługuje główna sala pałacu, ze względu na stosunkowo dobrze zachowane polichromie. Jest to sala balowa, znajdująca się na pierwszym piętrze, zajmująca dwie kondygnacje. Z sieni drugiego piętra dostępna jest empora muzyczna. Omawiana sala balowa nakryta jest, podobnie jak inne pomieszczenia pałacu, płaskim sufitem z profilowanym gzymsem u podstawy. Nad drzwiami prowadzącymi z sieni, pod emporą muzyczną umieszczono scenę przedstawiającą Apolla niesionego na łożu w otoczeniu orszaku. Nad dwoma pozostałymi otworami wejściowymi widnieją medaliony ze scenami figuralnymi, ujęte w ozdobne ramy. Dekoracja ornamentalna pałacowych wnętrz zachowała się oprócz tego jedynie w pomieszczeniach widokowych najwyższych kondygnacji alkierzowych wież (malowane obramienia okien i nisz, gzymsy wieńczące i sufitowe rozety). Podczas prac renowacyjnych odkryto także polichromię w dolnych partiach wież.

W badaniach nad autorstwem neogotyckiej przebudowy pałacu w Wojanowie, zdania wśród badaczy są podzielone. Rozwiązanie tego problemu jest o tyle trudne, że nie zachowały się żadne archiwalia wyjaśniające tę kwestię. Ponadto, w starszej literaturze brak wzmianek o architektach, którzy mogli brać udział w przebudowie neogotyckiej. Prace badawcze nad omawianym obiektem zabytkowym podjęto dopiero w okresie międzywojennym. Pominięto analizę starszego, późnorenesansowego dworu i skoncentrowano się na rezydencji neogotyckiej. Przedwojenni badacze niemieccy pisząc o wojanowskim pałacu próbowali przypisać go Schinklowi, jednak wysunięte przez nich argumenty nie były dość przekonujące. Kropp w swoim artykule z 1932 roku, który został opublikowany na łamach czasopisma “Der Wanderer im Riesengebierge” uznał że kontakt Schinkla z Wojanowem mógł nastąpić podczas jego podróży po Śląsku w 1832 roku. Atrybucję tę podjął Grundmann w obszernej pracy poświęconej architekturze schinklowskiej na Śląsku, wydanej w Berlinie w 1941 roku. Swoje przypuszczenia oparł na ogólnej analizie stylistycznej oraz korespondencji księżnej Luizy Radziwiłł z 1822 roku z późniejszym królem Fryderykiem Wilhelmem IV. Natomiast późniejszy etap neogotyckiej przebudowy ogrodowej elewacji wojanowskiego pałacu, Grundmann próbuje połączyć z osobą Stuelera, architekta starszej generacji uczniów Schinkla. Swoją teorię uzasadnił poprzez ukazanie zbieżności formalnych w twórczości obu architektów. Jednak bardzo dekoracyjne formy raczej na niego nie wskazują. Dr Eva Börsch-Supan przypuszcza, że przebudowę mógł zaprojektować uczeń Stuelera, Hermann Alexander Wentzel, który pełnił funkcję nadwornego architekta księcia holenderskiego.

Kompleks pałacowo-parkowy w Wojanowie to przykład ścisłego związku pomiędzy architekturą a krajobrazem, charakterystycznego dla romantyzmu I poł. XIX wieku. Atrybucja tego założenia nie budzi żadnych kontrowersji. Park krajobrazowy powstał w latach 30-tych XIX wieku i został przekształcony ok. połowy tego stulecia przez Petera Lenné (1789-1866), architekta króla pruskiego. Park wojanowski wykazuje cechy charakterystyczne dla twórczości tego architekta:

- udział dużych powierzchni trawnikowych

- dalekie widoki z ogrodu na otaczający krajobraz

- malowniczy układ zadrzewienia

Wojnowski park został powiązany z architekturą pałacu (jak już wcześniej wspomniano) zgodnie z wymogami dotyczącymi kształtowania modnych wówczas, romantycznych założeń pałacowo-parkowych. Ów wzajemny związek w tym omawianym przypadku wyraził się m.in. przez wprowadzenie rozległego ogrodowego tarasu, który wraz z architekturą oranżerii stanowił architektoniczną granicę parku krajobrazowego. Ponadto na płaskim dachu wieżowej klatki schodowej w elewacji frontowej umieszczono drugi widokowy taras, z którego można objąć wzrokiem dużą część doliny Bobru wraz z zamykającymi ją łańcuchami wzgórz i Janowickich Rudaw. Wspaniały widok roztacza się również z najwyższych kondygnacji narożnych alkierzowych wież. Dawniej można było z nich podziwiać główne pasmo Karkonoszy, obecnie już niewidoczne, zasłonięte przez wysokie drzewa łomnickiego parku i nasyp z drogą prowadzącą do Krogulca. Pałac w Wojanowie jest niewątpliwie cennym elementem dziedzictwa regionu i dzięki inwestycji prywatnej nie popada w dalszą ruinę. Jednak dużym problemem pozostaje sprawa konserwacji polichromii, której nie poświęca się wystarczająco dużo uwagi w czasie trwającej nadal renowacji obiektu.

Małgorzata Ciołek

LITERATURA:

- Börsch-Supan E., Berliner Baukunst nach Schinkel, München 1977.

- Börsch-Supan E., Fryderyk August Stüler a pałace w Mysłakowicach, Karpnikach i Wojanowie, “Krajobrazy. Studia i materiały”, z. 21 (33), 1998, s. 60-67.

- Börsch-Supan E., Müller-Stüler D., Friedrich August Stüler, München, Berlin 1997.

- Grundmann G., Schlesien, Berlin 1941.

- Hryniewicz A., Kica E., Kieres-Jakubczak E., Kwerenda archiwalna i bibliograficzna założeń pałacowo-parkowych, woj. jeleniogórskie, “Krajobrazy. Studia i materiały”, z. 19 (31), 1997.