Tekst poniżej - ze strony http://www.kowary.pl/index.php?lang=pol&menu=04&submenu=03
OPOWIEŚCI Z
NOWEGO DWORU
Pałac
w Nowym Dworze kryje wiele tajemnic. Gromadziły się one przez kilka
wieków jego istnienia. Oto kilka z nich:
Krótka
Historia Pałacu w Nowym Dworze
Hans
Ulrich Schaffgotsch
Rodzina Reuss
Księżna
Feodora
Monumentalne grobowce na Wojkowie
Szczątki Księżniczki Feodory i Księcia
Henryka XXX
KRÓTKA
HISTORIA PAŁACU W NOWYM DWORZE
Nowy Dwór
położony jest w północno-wschodniej części Kowar, w części
zwanej Radociny. Radociny to dawna wieś leżąca między Kowarami
Dolnymi i Wojkowem. Od centrum Kowar piechotą można dojść tam w około
25 minut.
Historia tego miejsca jest bardzo długa. Dwór
zbudował Kasper eschatologowi około 1570 roku dla swojego młodszego
syna. Kasper wraz z żoną Anną von Siebental dali początek trzem
liniom Schaffgotschów, z których gałąź Schwarzbachów
miała w posiadaniu Kowary do wojny trzydziestoletniej.
Po
straceniu Hansa Urlicha von Schaffgotscha w roku 1639 majątek nabył
hrabia Prokop Czernin. Wywodził się on z bardzo znanego rodu Czernin
(Černínové). Była to stara czeska szlachta. Pierwotnie
ich rodzinnym miastem były Chudenice. W trakcie bogacenia się rodu
wykupowali oni majątki w różnych częściach Europy Środkowej.
Przedstawiciele rodu Czerninów przez wieki należeli do
najbliższego otoczenia, najpierw królów czeskich, a
później austriackich cesarzy. Prawdopodobnie w końcu XV w. na
Śląsku osiadła boczna linia rodziny. W XVII w. Czerninowie posiadali
majątki w Sudetach, między innym w Kowarach.
Po wojnach śląskich,
w 1747 r., dwór wraz z Kowarami odkupił od następcy Czernina
król Prus Fryderyk Wielki. Na początku XVIII wieku król
odsprzedał dawną siedzibę Schaffgotschów rodzinie Kopsich.
W
1820 roku z powodu kryzysu ekonomicznego, jaki wówczas
panował, doszło do podziału i sprzedaży dóbr kowarskich. Dwór
zakupił Henryk LXXIV Reuss-Schleiz-Kösterlitz, który z
kolei przekazał go swojemu synowi Henrykowi IX, a ten powiększył
posiadłość przez zakup dawnych dóbr rycerskich obejmujących
wieś Gruszków i Wysoką Łąkę.
Na początku XX wieku Nowy
Dwór był bardzo zrujnowany. Dopiero w 1913 roku został on
pieczołowicie odnowiony. W ostatnim roku działań wojennych w latach
1914-1918 księżna Feodora Reuss zorganizowała w pomieszczeniach
pałacu oficerski lazaret dla rannych.
Rodzina Reuss posiadała
dobra w Kowarach do 1939 roku. Po wojnie dwór pełnił najpierw
funkcję domu wypoczynkowego, potem był dzierżawiony przez Uzdrowisko
Cieplice jako sanatorium, a teraz jest w rękach prywatnych.
Źródło:
W. Kapałczyński,
"Kowary", wyd. Ossolineum 1993, s.116-117
HANS
ULRICH SCHAFFGOTSCH
Hans Ulrich
Schaffgotsch (Jan Ulryk Schaffgotsch) był właścicielem rozległych
dóbr pod Karkonoszami, był też dziedzicem Kowar. Urodził się w
1595 r. na zamku Gryf koło Gryfowa. Studiował na uniwersytetach w
Tybindze i w Lipsku. Ożeniony z piastowską księżniczką Barbarą
Agnieszką miał z nią pięcioro dzieci. Posag żony wraz z posiadanym
przez niego majątkiem czynił go jednym z najmajętniejszych feudałów
na Śląsku. Znaczne dochody przynosiły Schaffgotschowi dobra
kowarskie, a zwłaszcza eksploatowana systemem gwareckim ruda, jej
wytop i przetwórstwo żelaza.
W latach 1618-1648 toczona
była "Wojna trzydziestoletnia", wojna pomiędzy habsburskimi
cesarzami i katolickimi książętami Rzeszy, skupionymi w tzw. Lidze
Katolickiej, których popierały Hiszpania, Niderlandy i
okresowo Dania, a obozem protestanckim, tzw. Unią Protestancką, oraz
jego sprzymierzeńcami: Francją, Szwecją, Holandią, Sabaudią i Danią.
W pierwszych trzech latach wojny Kowary, mimo nękających miasto
przemarszów wojska, specjalnie nie ucierpiały. Jednak dalszy
jej przebieg i nakładane kontrybucje doprowadziły do upadku nie tylko
górnictwa, lecz także samego miasta.
Tragicznym epizodem
tej wojny zapisała się właśnie postać Hansa Ulricha Schaffgotscha,
protestanta w służbie cesarskiej. W dniu wybuch miał on 23 lata. W
1621 r. Hans Ulrich przysiągł wierność cesarzowi i tworzył na jego
zlecenie oddziały wojskowe. Jego dowódcą i przyjacielem był
wielki marszałek Wallenstein. Przyjaźń ta okazała sie dla
Schaffhotscha bardzo niewygodna. Wallenstein pobity przez Szwedów
w 1632 r., posądzony o samowolne pertraktacje z obozem protestanckim,
został na rozkaz cesarza zamordowany w 1634 r. Dziedzic Kowar
wciągnięty wraz z Wallensteinem w wir wydarzeń miał wkrótce
podzielić los swego protektora i towarzysza broni.
Aresztowano
Schaffgotscha dzień przed zamordowaniem Wallensteina. Akt oskarżenia
sformułowano w 51 punktach. Uznano go winnym nieposłuszeństwa, zdrady
i obrazy cesarskiego majestatu. Dla utrzymania należytej dyscypliny
wojennej Schaffgotscha skazano 31 marca 1635 r. na śmierć przez
ścięcie, a przedtem na obcięcie prawej ręki, którą rzekomo
popełnił krzywoprzysięstwo. Hans Ulrich trafił do Ratyzbony. By
wyciągnąć od niego całą prawdę postanowiono go najpierw jeszcze
poddać torturom. Izba tortur mieściła się w ratyzbońskim ratuszu. Z
nocy 4 na 5 czerwca torturowano go od 22.00 do 1.00 po północy.
Ogólnie "mimo całej sztuki kata w przesłuchaniu niczego
nie uzyskano". Po przesłuchaniu ponastawiano torturowanemu
powykręcane i powyłamywane członki. Przez trzy tygodnie nie mógł
posługiwać się rękami i był karmiony podczas posiłków.
Po
zatwierdzeniu wyroku pisemnie pożegnał się z dziećmi i przyjaciółmi.
Odrzucił propozycję egzekucji w zamkniętym pomieszczeniu. Wybrał kaźń
publiczną pod otwartym niebem. W dzień egzekucji, 23 lipca 1635 r.,
zaprowadzono go do sali ratuszowej na spotkanie z radą miejską. Kiedy
wychodził z ratusza, licznie zgromadzeni ludzie płakali. Na miejsce
egzekucji zawiozła go karoca, do której zaprzęgnięto białe
konie. Odczytano mu wyrok i oznajmiono, że z łaski cesarza
oszczędzono mu obcięcia ręki. Przy dźwiękach werbli poprowadzono
Hansa Ulricha na szafot. Po wejściu po schodach ukląkł, pomodlił się,
usiadł na taborecie ze słowami "Jestem gotów ciałem i
duszą pojednać się z Bogiem". Wkrótce pokazał się kat,
zrzucił płaszcz okrywający miecz, podszedł od tyłu i błyskawicznym
ciosem odciął skazańcowi głowę. Wieczorem o 23.00, przy blaskach
pochodni trumnę ze zwłokami zaniesiono na cmentarz. W pogrzebie
wzięło udział około 100 osób. Taki był koniec Hansa Ulricha
Schaffgotscha ostatniego dziedzica Kowar pochodzącego z tej rodziny.
Wszystkie dobra dobra Hansa Ulricha, w tym i Kowary, uległy
konfiskacie, przechodząc na własność cesarza Ferdynanda II. W roku
1648 cesarz okazując łaskę zwrócił rodzinie Schaffgotschów
część majątku, ale nie dotyczyło to Kowar i Nowego Dworu.
W 1639 roku, 16 września, miasto zostało zakupione przez czeskiego hrabiego Hermana von Czernin i we władaniu tej rodziny pozostały Kowary do 1747 roku. Siedzibą administracyjną nowych panów stał się niedawno wybudowany zamek w Nowym Dworze.
Po wojnach śląskich, w 1747 r., dwór wraz z Kowarami odkupił od następcy Czernina król Prus Fryderyk Wielki
W 1820 roku Nowy Dwór
zakupiła rodzina Reuss.
Źródło:
T. Bugaj,
Proces i egzekucja dziedzica Kowar Hansa Ulricha Schaffgotscha -
Ratyzbona 1635, Kowary - szkice z dziejów miasta, tom I,
Jelenia Góra 1988, s. 81-90
W. Kapałczyński, "Kowary",
wyd. Ossolineum 1993, s.18-19
__________________________________________________
|
|
Rodzina
Reuss miała dziwny sposób nazywania swoich wszystkich męskich
potomków imieniem Henryk - na cześć Henryka VI władcy Świętego
Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego, od którego otrzymali
swoje ziemie w XIII wieku. Skomplikowany system numerowamia rozwijał
się przez bardzo długi czas.
Znane są dwie linie tej rodziny:
1) potomkowie Henryka (1506-1572) - linia starsza
2)
potomkowie jego brata, też Henryka (1530-1571) - linia młodsza.
Członkowie starszej lini: Grafen (grafowie) Reuss von Greiz,
Untergreiz, und Obergreiz zostali podniesieni do książęcego statusu w
1778 r. i od tego czasu urodzeni członkowie rodziny otrzymywali tytuł
Księcia (lub Księżniczki) Reuss albo czasem Księcia (Księżniczki)
Reuss zu Greiz.
Członkowie pierwszej lini byli numerowani
sekwencyjnie, aż do liczby XCIX. Ostatnia seria zaczynała się z
Henrykiem I (ur. 1693 r.) i kończyła z Henrykiem XXIV (1878-1927).
Drugą
linią, młodszą, była linia: Grafen Reuss von Gera, von Schleiz, von
Lobenstein, von Köstritz und von Ebersdorf. Członkowie odnóg
tej lini podzielili numerację sekwencyjną. Zaczynała się ona i
kończyła w przybliżeniu zgodnie z początkiem i końcem wieku. Ta linia
zdobyła książęcy status w roku 1806, i jej członkowie przychodzili na
świat z tytułem Księcia (lub Księżniczki) Reuss, jüngere Linie.
Określenie "jüngere Linie" zostało zarzucone w 1931 r.
Rodzina Reuss przed 1815 nazywana była Reuss von Greiz, Reuss von
Gera itp. Po 1815 r. różne linie tej rodziny zmieniły
partykułę określającą ich szlachectwo na "zu".
W
Nowym Dworze mieszkała rodzina Reuss z młodszej linii. Ostatnim
męskim potomkiem rodziny Reuss mieszkającym w Nowym Dworze był Henryk
XXX. Urodził sie on w 1864 r, a zmarł w 1939 r. Był synem Henryka IX
(1827 - 1898) i wnuczkiem Henryka LXXIV (który urodził się
jeszcze XVIII wieku). Miał on kilkoro rodzeństwa, ale sam był z nich
najmłodszy. Jego starsi bracia, Henryk XXI i XXII, umarli w Nowym
Dworze we wczesnym dzieciństwie, w wieku 3 i 4 lat. Dopiero Kolejni
bracia: Henryk XXIII i Henryk XXVI i Henryk XXIX dożyli dorosłego
wieku. Henry XXX miał też starszą siostrę - Marię Klementynę.
Henryk
XXX służbę wojskową odbywał w Legnicy. W 1898 r. ożenił się z
19-letnią wówczas Feodorą, księżniczką Saksonii-Meiningen.
Oboje zamieszkali najpierw we Frankfurcie nad Odrą, a od roku 1913 w
Nowym Dworze.
______________________________________________________________________
Księżna
Feodora (Saksonia-Meiningen) urodziła się 12 maja w 1879 r. w
Poczdamie. Miała ona naprawdę wybitne pochodzenie. Jej rodzice,
dziadkowie i pradziadkowie pochodzili z najbardziej wpływowych rodzin
ówczesnej Europy. Często byli to członkowie rodów
panujących.
Jej rodzicami byli Bernhard III, książe
Saksoni-Meiningen i Charlotte Hohenzollern. Natomiast wśród
jej dziadków znajdowali się między innymi Król Prus i
Cesarz Niemiec Fryderyk III Wilhelm (1888) i Książe Saksoni-Meiningen
Jerzy II. Feodora miała także ciekawych pradziadków.
Najznamienitszymi wśród nich byli Władczyni Zjednoczonego
Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej -
Królowa Wiktoria oraz Wilhelm I - Król Prus i Cesarz
Niemiec.
24 września 1898 r. w Poczdamie, w wieku 19 lat wyszła
za mąż za oficera armii pruskiej księcia Henryka XXX, będącego
właścicielem Pałacu w Nowym Dworze.
Jak
okazało sie, z przeprowadzonych niedawno badań, Feodora cierpiała
przez całe życie na porfirię. Jest to choroba obejmująca zaburzenia
przemiany materii zakłócające biosyntezę helmoglobiny. Osoba z
potwierdzoną porfirią może mieć wielu krewnych, którzy także
będą dziedziczyli gen odpowiedzialny za wystąpienie ostrej postaci
tej choroby. Tak było w przypadku Feodory. Odziedziczyła ona tę
chorobę po swojej matce Charlotte, a dla niej znów był to
spadek Księżniczki Wiktorii Adelaidy i Królowej Wiktorii. Dziś
uważa się, że właśnie ta choroba była przyczyną szaleństwa Króla
Anglii Jerzego III. Porfiria ma bardzo różne objawy.
Najczęstszym z nich jest silny i stały ból brzucha, który
może być odczuwany także w okolicy pleców i pachwin. Inne
często występujące objawy to nudności, wymioty, zaparcia,
nadciśnienie, tachykardia, pocenie, bladość,
gorączka. Ponadto istnieje niebezpieczeństwo pojawienia się powikłań
neurologicznych, takich jak porażenia.
Feodora przez większą
część życia narzekała na swoje zdrowie. Miała tylko krótkie
okresy, w których to czuła się względnie dobrze. Co prawda
rozmaici lekarze próbowali Feodorę leczyć, ale nierozpoznanie
przyczyn tej choroby i niedostateczna wiedza medyczna tamtych czasów
była przyczyną ich porażek. Zresztą matka Feodory Charlotta też miała
problemy ze zdrowiem. Skarżyła się na bóle brzucha i problemy
z układem moczowym. Być może porfiria była przyczyną tego, że
małżeństwo Feodory i Henryka XXX było bezdzietne. Feodora
wielokrotnie leczyła się w Sanatoriach "Bukowiec" i "Wysoka
Łąka" znajdujących się w bliskiej odległości od Nowego Dworu.
27 sierpnia 1945 r. w szpitalu "Wysoka Łąka" Feodora
von Reuss rozstała się z życiem. Wraz ze swoją służącą, włożywszy
głowę do pieca, otruła się gazem świetlnym. Wcześniej dwukrotnie
próbowała odebrać sobie życie. Pochowana została obok swojego
męża, który zmarł w 1939 r., w rodzinnym grobowcu, na wzgórzu,
przy drodze na Wojków. Wraz z jej odejściem dobiegła końca
linia, której korzenie prowadzą nas do Anglii do Królowej
Wiktorii i jeszcze dalej do Króla Jerzego III.
Źródło:
- Krzysztof Sawicki - Feodora, Nasza Ostatnia Księżniczka, Kurier
Kowarski, nr 4/2001, s. 12.
- Ślady "Purpurowej tajemnivy"
prowadzą do Kowar, tłum. fragmentu książki "Purple Secret",
Kurier Kowarski, nr 3/2000, s. 14.
- Dane dotyczące porfiri
pochodzą z: Instytutu Hematologii i Transfuzjologii - Poradni i
Pracowni Badań nad Porfirią, Warszawa.
MONUMENTALNE
GROBOWCE NA WOJKOWIE
Przy drodze
prowadzącej z Kowar do Wojkowa, po prawej stronie, niedaleko Pałacu
Nowy Dwór znajduje się nieduże zalesione wzgórze. Na
jego szczycie znaleźć można, w otoczeniu naturalnego parku
krajobrazowego, monumentalne grobowce, które kryją się wśród
ogromnych głazów. Jednym z nich jest solidny, zbudowany z
cegieł i przykryty dwoma kamiennymi płytami, podwójny
grobowciec Henryka XXX Reuss i jego małżonki Feodory, księżniczki z
rodu Saksonii-Meiningen.
|
|
|
Grobowiec Feodory i Henryka XXX
Na
tym samym wzgórzu, w odległości kilkudziesięciu metrów,
znaleźć można również jeszcze jeden grobowiec, który
wyróżnia się pięknym kamiennym krzyżem, na którym
wyrzeźbiono lilie. Grób jest otoczony żelaznym, niekompletnym
już niestety ogrodzeniem. Na płycie nagrobnej wyryto piękną
inskrypcję w języku niemieckim. Oto jej tłumaczenie na język polski,
dokonane przez Pana Jerzego Sauera ("Kurier Kowarski", nr
5/1996, s.12):
"Bóg
jest miłością
a kto wmiłości trwa
ten w Bogu a Bóg w
nim.
TU
SPOCZYWA W BOGU
ZGODNIE ZE SWĄ WOLĄ W STAREJ OJCZYŹNIE
MARIA
KLEMENTYNA EMMA JENNY
HRABINA WITZLEBEN-DOERERN
UR. JAKO
KSIĘŻNICZKA REUSS
UR. W NOWYM DWORZE D. 7 LUTEGO 1860
ZM. W
DREŹNIE 29 GRUDNIA 1914"
Maria
Klementyna urodziła się w Nowym Dworze. Była starszą siostrą Henryka
XXX. Wyszła za mąż za Henryka von Witzleben i wyjechała z Kowar.
Ponieważ bardzo chciała po śmierci być pochowana w pobliżu swojego
rodzinnyego domu, jej szczątki spoczęły właśnie w tym grobowcu,
leżącym kilkaset metrów od Nowego Dworu.
|
|
Grób Marii Klementyny
____________________________________________
SZCZĄTKI
KSIĘŻNICZKI FEODORY I KSIĘCIA HENRYKA XXX
W
1996 roku, w maju, profesor Uniwersytetu Sussex w Brighton John Röhl
skontaktował sie z władzami Kowar w sprawie ustalenia miejsca
pochówku Księżniczki Feodory Reuss. Röhl, wraz z
genetykami z Uniwersytetu Londyńskiego podjął próbę zbadania
dziedzicznej choroby krwi, która dotknęła kolejne pokolenia
Brytyjskiej Rodziny Królewskiej. Jako, że Feodora była
prawnuczką królowej Wiktorii i wnuczką jej córki
księżniczki Wiktorii Adelaidy, była bardzo obiecującym obiektem
badań. Władze miejskie chcąc dopomóc w wyjaśnieniu tej sprawy
zgodziły się na przebadanie szczątków.
Jeszcze w tym
samym, 1996, roku naukowcy otworzyli grobowce na wzgórzu i
dokonanali ekshumacji szczątków Feodory Reuss. Wyjęli stamtąd
szczątki szkieletu obejmujące kość szczękową, kawałek miednicy, oraz
szereg innych małych kości, takich jak np. żebro i część kości
udowej. Szkielet był mocno niekompletny, ponieważ od roku 1945
grobowiec był szereg razy otwierany i grabiony. Na stan kości wpływ
miało zapewne pośpieszne i prowizoryczne pochowanie zwłok w 1945
roku. Jedna z płyt przykrywających groby jest odłupana i popękana w
jednym rogu. Jest to widoczny znak wcześniejszych prób
otworzenia grobowca.
Poza kośćmi znaleziono
jeszcze w grobowcu niewielkie resztki trumny, które
zidentyfikowano jako resztki trumny jej męża, ponieważ Feodorę
pochowano właściwie bez trumny.
Szczątki najpierw pojechały do
Wrocławia celem pobrania próbek z kości. Naukowcy brytyjscy
pobrali interesujące ich próbki ze znalezionych szczątków
Księżnej Feodory by przeprowadzić badania DNA.
To wszystko
przyczyniło się do wydania w roku 1998 książki pt. "Purpurowa
tajemnica. Geny, Szaleństwo i Króleskie Dynastie Europy",
której autorami byli brytyjscy naukowcy z profesorem Röhlem
na czele.
W Kowarach przebywała również ekipa z
brytyjskiej telewizji BBC, która kręciła materiał do filmu
dokumentalnego o Brytyjskiej Rodzinie Królewskiej.
Po
badaniach skrzynię ze szczątkami Feodory i Henryka XXX wstawiono do
piwnic kowarskiego Ratusza.
Ponowny pochówek odbył się jesienią 2004 roku.
Źródło:
- Feodora, Nasza Ostatnia Księżniczka, tłum. fragmentu książki
"Purple Secret", Kurier Kowarski, nr 4/2001, s. 13-14.
-
Ślady "Purpurowej tajemnivy" prowadzą do Kowar, tłum.
fragmentu książki "Purple Secret", Kurier Kowarski, nr
3/2000, s. 14.
